آب، فراتر از بحران؛ زنگ خطر حکمرانی ناپایدار از زایندهرود تا آبخوانها
تهران- ایرنا- در همایش «علم، صنعت و پرسش از آب» مطرح شد که بحران آب در ایران دیگر یک مسئله صرفاً طبیعی یا فنی نیست، بلکه حاصل درهمتنیدگی سیاستهای نادرست، ضعف حکمرانی، تعارض منافع نهادی و بیتوجهی به ارزش اقتصادی و زیستمحیطی آب است؛ بحرانی که عبور از آن، مستلزم تغییر رویکرد از افزایش عرضه به مدیریت تقاضا، بازنگری در سیاستهای کلان است.
همایش «علم، صنعت و پرسش از آب» با تمرکز بر «رویکرد مهندسی در مدیریت آب» روز ۲۱ آذر ۱۴۰۴ در باغ فردوسِ شرکت فولاد مبارکه اصفهان و با حضور جمعی از استادان برجسته دانشگاههای کشور برگزار شد. در این رویداد علمی، استادان در قالب هشت پنل تخصصی به بررسی ابعاد گوناگون مسئله آب در ایران پرداختند و بهطور ویژه وضعیت استان اصفهان و نقش شرکت فولاد مبارکه را مورد بحث و تحلیل قرار دادند.
نخستین گزارش از این مجموعه پنلها با عنوان «آب، شهر، صنعت؛ از مهندسی تا فرهنگ؛ وقتی گفتوگو به راهحل تبدیل میشود» منتشر شده است. در ادامه، جمعبندی مباحث و دیدگاههای مطرحشده در چهار پنل بعدی ارائه میشود.
رویکرد مهندسی در مدیریت آب؛ از انتقال آب دریای عمان تا راهکارهای نوین
میزگرد تخصصی «رویکرد مهندسی در مدیریت آب: انتقال بینحوضهای، محیط زیست و تعارضات سیاسی» با حضور محمدرضا اختصاصی، محمود شارعپور، محمدصادق طالبی، حسین بابازاده، جواد میردار، افشین متقی و حسن یعقوبنیا برگزار شد.
محمدرضا اختصاصی مدیر این میزگرد در جمعبندی مباحث مطرحشده گفت: آنچه در این پنل بیان شد، نشان میدهد بخش قابل توجهی از حاضران از نظر فکری به یکدیگر نزدیک هستند، اما به دلیل فاصلهها و نبود گفتوگوی مستمر گاه ناچاریم به زبان اشاره سخن بگوییم. با این حال نکات مهم و قابل توجهی مطرح شد که نگاه به مسئله آب باید نگاهی کلان و جامع باشد و یکی از مفاهیم مهم در این حوزه «سیاست آب» یا «هیدروژئوپلیتیک» است؛ موضوعی که بهویژه در کشوری مانند ایران با اقلیم خشک اهمیت دوچندان دارد. ایران تنها یکششم تا یکهفتم میانگین بارندگی جهانی را دارد و در شهرهایی مانند یزد و اصفهان، میانگین بارندگی حدود ۱۰۰ میلیمتر است، در حالی که میانگین جهانی بیش از ۶۰۰ میلیمتر برآورد میشود.
اختصاصی با اشاره به ضرورت پذیرش واقعیتهای اقلیمی کشور افزود: در عین حال که در منطقهای خشک زندگی میکنیم، نیازمند توسعه، استقلال و تامین امنیتهای مختلف هستیم. امنیت صنعتی، امنیت غذایی و امنیت اجتماعی و فرهنگی که حل این مسائل باید در داخل کشور انجام شود و نگاه ما نباید به بیرون از مرزها دوخته شود. با توجه به محدودیتهای موجود یافتن راهکارهای نوین اجتنابناپذیر است و دانشگاهها و مراکز علمی باید نقش اصلی را در اندیشیدن و ارائه راهحلهای منطقی و متناسب ایفا کنند.
برخی مناطق مانند کرمان و رفسنجان عملا آبی برای از دست دادن ندارند و نیازمند «تزریق» آب هستند. در چنین شرایطی باید به سراغ منابع ذخیره رفت و یکی از مهمترین این منابع دریای عمان است. حدود ۱۵ سال پیش انتقال آب از بندر جاسک و سد شمیر بهعنوان ذخیره راهبردی به دولت پیشنهاد شد از جمله انتقال ۱۰ مترمکعب آب به کرمان و ۱۰ مترمکعب به یزد و اصفهان
مدیر میزگرد با تشبیه وضعیت مناطق مرکزی کشور به بیماری که دچار خونریزی شده است گفت: برخی مناطق مانند کرمان و رفسنجان عملا آبی برای از دست دادن ندارند و نیازمند «تزریق» آب هستند. در چنین شرایطی باید به سراغ منابع ذخیره رفت و یکی از مهمترین این منابع دریای عمان است. حدود ۱۵ سال پیش انتقال آب از بندر جاسک و سد شمیر بهعنوان ذخیره راهبردی به دولت پیشنهاد شد، از جمله انتقال ۱۰ مترمکعب آب به کرمان و ۱۰ مترمکعب به یزد و اصفهان. وی همچنین به ملاحظات امنیتی در جانمایی صنایع فولادی در یزد اشاره کرد و گفت که در مقاطعی، انتقال آب از اصفهان به یزد با هدف راهاندازی مراکز صنعتی امن انجام شده است.
وی با اشاره به ورود کشور به یک دوره خشکسالی بلندمدت گفت: این وضعیت، چه به دلیل تغییر اقلیم و چه به دلایل دیگر، واقعیتی است که ناچار به پذیرش آن هستیم. اختصاصی با اشاره به توسعه خطوط انتقال آب از جمله خط لولهای که تا سیرجان رسیده و امکان امتداد آن به سمت اصفهان افزود: نگاه ما باید ملی باشد. به عنوان یک یزدی از راهاندازی چنین طرحهایی استقبال میکنم زیرا صنعت فولاد کشور نیازمند آب است و این موضوع شوخیبردار نیست. با این حال در بلندمدت باید همزمان به تامین آب و مدیریت مصرف توجه کرد.
وی مدیریت مصرف و کنترلهای حجمی را از الزامات اساسی دانست و گفت: تا زمانی که ارزشگذاری واقعی آب در بخشهای بهداشت، صنعت و کشاورزی صورت نگیرد، نظام مدیریتی ما کارآمد نخواهد شد. اختصاصی تاکید کرد: وقتی آب بهصورت تقریبا رایگان در اختیار کشاورز قرار میگیرد، انگیزهای برای کاهش مصرف و مدیریت بهینه باقی نمیماند. او با اشاره به مفهوم «خامفروشی آب» گفت: در برخی مناطق اگر آب بهصورت خام فروخته شود، ارزش آن چندین برابر فروش محصول کشاورزی خواهد بود موضوعی که نشان میدهد آب نیازمند مدیریت و ارزشگذاری دقیق است.
مدیر میزگرد در پایان به اقدامات زیستمحیطی صنایع، از جمله بازچرخانی آب و توسعه آبیاری قطرهای اشاره کرد و افزود: هرچند اقداماتی مانند درختکاری و بازچرخانی آب انجام شده، اما باید توجه داشت که این آبها تبخیر میشوند و بازگشت آنها به سفرههای زیرزمینی محل پرسش است. از اینرو بهکارگیری بهترین و بهینهترین روشهای آبیاری و مدیریت منابع آب، ضرورتی انکارناپذیر برای آینده کشور است.
نقد حکمرانی آب در حوضه زایندهرود؛ توسعه صنعت فولاد در این منطقه نباید ادامه یابد
میزگرد تخصصی «نقد حکمرانی آب در حوضه زایندهرود: صنعت، مسئولیت اجتماعی و بحران آب» با حضور یوسف حجت، علی طالبی، تورج محمدی، میترا ابراهیمی، اردوان زرندیان، رضا مدرس، خدایار عبدالهی، سید مصطفی سیادت موسوی و سعید سلطانی برگزار شد.
یوسف حجت مدیر این میزگرد در جمعبندی مباحث مطرحشده با قدردانی از شرکتکنندگان گفت: در این نشست بحثهای متعددی مطرح شد که یکی از مهمترین آنها به الگوهای مدیریت آب بازمیگشت. وی با اشاره به تدوین یک برنامه مدیریتی در سالهای گذشته توضیح داد: در قالب این برنامه، چندین طرح تعریف شده بود که یکی از آنها به مدیریت آب اختصاص داشت. به گفته او، در ادامه این روند، یک کارگروه تخصصی در دانشگاه تهران شکل گرفت که ریشه آن به جلسات دانشگاههای سطح یک کشور در سالهای ابتدایی پس از جنگ بازمیگردد؛ جلساتی که با حضور ۱۳ دانشگاه و ارائه گزارشی از وضعیت نامطلوب منابع آب کشور همراه بود.
حجت افزود: در همان مقطع، رئیسجمهور وقت مأموریت بررسی و پیگیری موضوع آب را به دانشگاه تهران سپرد و این دانشگاه نیز مسئولیت کار را بر عهده گرفت. پس از گذشت چند سال، تصمیم بر آن شد که مدیریت موضوع آب میان دانشگاهها و متناسب با حوزههای جغرافیایی تقسیم شود. بر این اساس، برای مثال، حوضه زایندهرود و مسائل صنعتی اصفهان به دانشگاههای مرتبط واگذار شد و در حوزه تهران نیز دانشگاه تربیت مدرس مسئولیتهایی را بر عهده گرفت. وی تاکید کرد که با وجود تغییر دولتها، نادیده گرفتن اقدامات و مطالعات انجامشده در گذشته و آغاز کار از نقطه صفر، رویکرد درستی نیست.
مدیر میزگرد با اشاره به تصمیمات اتخاذشده در این زمینه گفت: مقرر شد مطالعات انجامشده در برنامههای قبلی از جمله طرحهایی که تحت نظر وزارت کشور اجرا شده بود مورد استفاده قرار گیرد، اصلاح و تکمیل شود و از انجام کارهای تکراری پرهیز شود. به گفته او این یکی از جمعبندیهای مهم جلسه بود که بر استفاده از ظرفیتهای علمی و پژوهشی موجود تاکید داشت.
حجت در ادامه به ضرورت تغییر نگاه به آب اشاره کرد و گفت: رویکرد ما به آب باید تغییر کند و موضوع «بازار آب» و ارزش اقتصادی آن بهطور جدی مورد توجه قرار گیرد. تا زمانی که آب ارزش واقعی خود را پیدا نکند، هدررفت و مصرف بیرویه آن ادامه خواهد داشت. وی تصریح کرد که در گذشته تمرکز اصلی بر افزایش عرضه آب بوده، اما اکنون باید رویکرد به سمت تخصیص بهینه و مدیریت مصرف تغییر کند به این معنا که آب در بخشهایی مصرف شود که بازده بیشتری برای کشور دارد.
وی با طرح این پرسش که تولید برخی محصولات کشاورزی یا توسعه صنایع آببر در مناطق کمآب تا چه اندازه به نفع کشور است افزود: باید مشخص شود آب در کجا بیشترین ارزشافزوده را ایجاد میکند و تخصیص منابع بر این اساس صورت گیرد، نه اینکه هر مصرفی بدون ضابطه مجاز تلقی شود. به گفته او این تغییر رویکرد یکی از مهمترین مسائل حکمرانی آب در کشور است.
مدیر میزگرد همچنین بر ضرورت توجه به مناطق بالادست و منابع تامین آب تاکید کرد و گفت: استفاده از آبهای انتقالی بهویژه از خلیج فارس اگرچه میتواند بخشی از نیازها را تامین کند، اما بازگشت حجم بالای پساب شور به دریا آینده این پهنه آبی را با مخاطره مواجه میکند. از اینرو استفاده از دریای عمان به عنوان گزینهای کمخطرتر مورد تاکید قرار گرفت. وی افزود که در حکمرانی آب باید سه مؤلفه آب، انرژی و غذا به صورت همزمان و یکپارچه دیده شوند.
حجت در بخش دیگری از سخنان خود به موضوع صنعت فولاد پرداخت و گفت: استقرار فولاد مبارکه در این منطقه در مجموع تصمیم درستی نبوده و میتوان آن را یک اشتباه تاریخی دانست اما در عین حال اقدامات مثبتی نیز در این مجموعه انجام شده است، از جمله تصفیه آب، کاهش مصرف و بهبود بهرهوری. وی تاکید کرد که توسعه بیشتر صنعت فولاد در این منطقه نباید ادامه یابد و انتقال صنایع جدید به مناطق ساحلی، بهویژه سواحل عمان گزینه مناسبتری است.
وی در پایان به موضوع انتقال آب میان استانهای یزد و اصفهان اشاره کرد و گفت: در این جلسه مطرح شد که همان میزان آبی که از اصفهان به یزد منتقل میشود به همان اندازه نیز آب از یزد به اصفهان بازمیگردد و بخشی از آبی که جایگزین میشود، از منابع دریایی تامین خواهد شد. این نکات و مباحث، بخش دیگری از گفتوگوهای انجامشده در این میزگرد تخصصی بود.
سند احیای زایندهرود و تالاب گاوخونی؛ از ضرورت بیلان مثبت آب تا نقش دانشگاه و صنعت در اجرا
میزگرد تخصصی «سند احیای زایندهرود و تالاب گاوخونی: نقد سیاستها و امکانسنجی اجرا» با حضور کامران داوری، سجاد انتشاری، محمد نعمتی، بهرام ملکمحمدی، جهانگیر عابدی کوپایی، علیرضا سفیانیان و آزاده احمدی برگزار شد.
کامران داوری مدیر این میزگرد در جمعبندی مباحث مطرحشده گفت: صنعت فولاد مبارکه بهعنوان یکی از بزرگترین سرمایههای صنعتی کشور در این سرزمین شناخته میشود و طبیعی است که در صورت افزایش ریسکهای مرتبط با بحران آب، بیشترین آسیب متوجه همین صنعت باشد. از همین رو انتظار میرود فولاد مبارکه بهصورت جدی وارد میدان شود و در مدیریت این ریسکها و حلوفصل مسائل زایندهرود نقش مؤثری ایفا کند.
وی با تاکید بر اینکه «بقا و پایداری مقدم بر ارتقا و بهرهوری است» افزود: در مسئله زایندهرود بیلان مثبت آب کلید اصلی پایداری است و هر عاملی که این تعادل را برهم بزند باید بهدقت مورد توجه قرار گیرد. به گفته داوری تحقق پایداری نیازمند دو مؤلفه اساسی دیگر نیز هست: نخست نگرش سیستمی و جامعهنگر که همه ابعاد مسئله را بهصورت یکپارچه ببیند و از حذف یا نادیدهگرفتن بخشها جلوگیری کند و دوم عدالت و انصاف که بدون آن اساساً پایداری شکل نخواهد گرفت.
مدیر میزگرد با اشاره به مطالعات انجامشده در حوضه زایندهرود گفت: در این حوضه دو مطالعه جامع در گذشته انجام شده است که یکی «سند احیای زایندهرود» و دیگری سند نیازهای آبی است. این اسناد که همچنان موجود و معتبر هستند زمینه مناسبی برای ادامه مسیر فراهم میکنند و نشان میدهند که نباید از نقطه صفر آغاز کرد بلکه باید بر پایه همین دستاوردها حرکت را ادامه داد.
کارهای ارزندهای از سوی برخی پژوهشگران از جمله دکتر انتشاری و دکتر نعمتی انجام شده است که میتواند مبنای تصمیمگیریها قرار گیرد و لازم است این مطالعات بهطور جدی مورد استفاده قرار گیرد
داوری با تاکید بر ضرورت تدوین یک نقشه راه مشارکتی و راهبردی افزود: در شرایط کنونی نیازمند نقشه راهی هستیم که با حضور همه ذینفعان و با وفاق میان استانهای درگیر حوضه شامل اصفهان، چهارمحال و بختیاری و یزد، تدوین شود. وی خاطرنشان کرد که با توجه به تجربههای موجود در استان در زمینه کار جمعی و خردورزی، بستر لازم برای این اقدام فراهم است. به گفته او بر اساس پیشنهادهای مطرحشده دانشگاه صنعتی اصفهان میتواند محور این فرآیند قرار گیرد و با جلب مشارکت همه دانشگاهها و ظرفیتهای علمی منطقه نقش هماهنگکننده و اجماعساز را ایفا کند.
وی با اشاره به اقدامات علمی انجامشده در این زمینه گفت: کارهای ارزندهای از سوی برخی پژوهشگران از جمله دکتر انتشاری و دکتر نعمتی انجام شده است که میتواند مبنای تصمیمگیریها قرار گیرد و لازم است این مطالعات بهطور جدی مورد استفاده قرار گیرد. داوری همچنین بر نقش فولاد مبارکه در قالب مسئولیت اجتماعی تاکید کرد و گفت: انتظار میرود این مجموعه بخشی از مسئولیت اجتماعی خود را به حمایت از پروژه «حسابداری آب زایندهرود» اختصاص دهد پروژهای که از بالادست تا پاییندست حوضه تمامی برداشتها و بازگشتهای آب را شامل میشود.
مدیر میزگرد با بیان اینکه پروژه حسابداری آب پروژهای پرهزینه نیست اما اهمیتی بنیادین دارد افزود: حسابداری آب مقدمه شفافیت و جلب اعتماد ذینفعان است و بدون آن، امکان مدیریت منسجم و پایدار منابع آب وجود ندارد. وی تصریح کرد که این موضوع در جلسه با جدیت پیگیری شد و نمایندگان فولاد مبارکه از جمله دکتر کاویانی نیز برای حمایت از این پروژه اعلام آمادگی کردند.
داوری در پایان گفت: همچنین مقرر شد فولاد مبارکه در امتداد مسئولیت اجتماعی خود از ارتقا و بهبود تصفیهخانههای شهری در محدوده حوضه زایندهرود حمایت کند تا علاوه بر مدیریت منابع از آلودگی آب نیز جلوگیری شود. این موارد جمعبندی نهایی مباحث مطرحشده در این میزگرد تخصصی بود.
بحران خاموش فرونشست؛ از ضعف حکمرانی آب تا ضرورت رویکرد مشارکتی و جامع
میزگرد تخصصی «بحران خاموش فرونشست: حکمرانی آب، کشاورزی و آینده آبخوانها» با حضور بهزاد رایگانی، سیدرضا حسینزاده، ابوالفضل عزیزیلن، مریم مروتی، حمید آماده، حمیدرضا پاکزاد و حسین محمدزاده برگزار شد.
بهزاد رایگانی مدیر این میزگرد در جمعبندی مباحث مطرحشده گفت: در سخنان همه ارائهدهندگان یک نقطه اشتراک روشن وجود داشت و آن همزبانی جامعه علمی کشور در تحلیل مسائل آب است. وی افزود: هنگامی که ارائه خودم را مرور میکردم، مشاهده کردم که دیدگاهها و پیشنهادها شباهت زیادی با نظرات سایر همکاران دارد. این موضوع نشان میدهد در جامعه دانشگاهی مسئله آب بهخوبی شناخته شده و اختلاف نظر بنیادینی وجود ندارد.
مشکل اصلی این است که افرادی که باید بشنوند یعنی سیاستگذاران و تصمیمگیران حوزه آب در این جلسات حضور ندارند. تا زمانی که ما فقط در جمعهای علمی با یکدیگر گفتوگو کنیم اتفاق مؤثری رخ نخواهد داد
رایگانی با انتقاد از غیبت تصمیمگیران در چنین نشستهایی تصریح کرد: مشکل اصلی این است که افرادی که باید بشنوند یعنی سیاستگذاران و تصمیمگیران حوزه آب در این جلسات حضور ندارند. تا زمانی که ما فقط در جمعهای علمی با یکدیگر گفتوگو کنیم اتفاق مؤثری رخ نخواهد داد. وی تاکید کرد که حضور فعال مدیران و سیاستگذاران در این نشستها باید در برنامهریزیهای آینده بهعنوان یک الزام در نظر گرفته شود.
مدیر میزگرد با اشاره به جمعبندی مشترک حاضران گفت: مسئله فرونشست زمین نتیجه مستقیم مدیریت نامناسب منابع آب است و ریشههای آن را باید در سه سطح مورد بررسی قرار داد. سطح نخست سیاستها و چارچوبهای کلان از جمله سیاست خودکفایی است. سطح دوم نهادها و سازمانهایی هستند که به دلیل تعارض منافع مانع اجرای صحیح سیاستها میشوند و سطح سوم ضعف در سیاستهای اجرایی و بیتوجهی به شرایط اقلیمی کشور و محدودیت منابع آب است. به گفته او این سه سطح، محور اصلی بحران آب و پیامدهایی مانند فرونشست زمین را شکل دادهاند.
رایگانی با تاکید بر کمبود مطالعات و دادههای دقیق در حوزه آبخوانها افزود: یکی از چالشهای جدی فقدان دادههای جامع، بهروز و در دسترس برای پژوهشگران است. وی با اشاره به وضعیت استان اصفهان گفت: با وجود آنکه اصفهان از نظر جمعیت در معرض خطر فرونشست در رتبه نخست کشور قرار دارد، اما توجه کافی به پژوهشهای علمی و تولید دادههای دقیق در این زمینه نشده است. به گفته او دادهها باید در بسترهای شفاف و حتی آنلاین در اختیار محققان قرار گیرد تا امکان تحلیل ارزیابی نقاط ضعف و قوت و ارائه راهکار فراهم شود.
مدیر میزگرد با اشاره به پیشنهادهای مطرحشده در جلسه گفت: ایجاد کارگروههای تخصصی در حوزه احیای ژئومورفیک و اکولوژی سامانههای رودخانهای و تالابی با تمرکز ویژه بر آبخوانها از جمله راهکارهای مورد تاکید بود. وی افزود: با توجه به مسائل پیچیده حوضه زایندهرود پیشنهاد شد چنین کارگروهی با محوریت دانشگاههای مستقر در استان اصفهان از جمله دانشگاه صنعتی اصفهان و دانشگاه اصفهان و با بهرهگیری از ظرفیتهای پژوهشی، صنعتی و مدیریتی تشکیل شود و صنایع نیز در چارچوب مسئولیت اجتماعی خود از این فرآیند حمایت کنند.
رایگانی با اشاره به مباحث مطرحشده درباره حکمرانی جامع حوزههای آبخیز گفت: مدیریت جامع حوزه آبخیز باید محور تصمیمگیریها قرار گیرد و بهصورت سیستماتیک اجرا شود. وی تاکید کرد که در این الگو باید به مصرفکننده اصلی آب یعنی بخش کشاورزی توجه ویژه داشت و هرگونه افزایش راندمان و کاهش مصرف در این بخش باید به تامین حقآبههای زیستمحیطی منجر شود نه ایجاد مصارف جدید در بخشهای دیگر. به گفته او تا زمانی که حقآبه محیط زیست به رسمیت شناخته نشود بحران آبخوانها حل نخواهد شد.
مدیر میزگرد در ادامه به ضرورت ایجاد بازارهای آب اشاره کرد و گفت: برای تحقق مدیریت جامع حوزههای آبخیز باید به سمت ایجاد بازار آب با هدف مبادله بینبخشی حرکت کنیم و از تجربهها و درسآموختههای بینالمللی بهره بگیریم. وی همچنین بر اهمیت آبخوانها و رودخانههای مرزی تاکید کرد و افزود: در این زمینه، توجه به دیپلماسی آب و محیط زیست ضروری است و دستگاههایی مانند وزارت امور خارجه و وزارت نیرو باید به ادبیات و الزامات این حوزه مسلط باشند، چرا که بخش قابل توجهی از آبخوانهای مرزی کشور، مشترک هستند.
رایگانی با اشاره به شرایط جدید اقلیمی کشور گفت: تغییر اقلیم و پیامدهای ناشی از بهرهبرداری نادرست از منابع آب، ایجاب میکند که «سند ملی آب ایران» مورد بازنگری جدی قرار گیرد. وی در پایان تاکید کرد: هیچیک از بحرانهای آب صرفاً با راهکارهای مهندسی قابل حل نیست، مگر آنکه رویکردی جامعهگرا مشارکتی و مبتنی بر درک نظام پیچیده انسانی، محیطی و هیدرولوژیک ـ اجتماعی در حکمرانی آب کشور حاکم شود.
